Czy ostatnie referendum może zostać powtórzone?

Ordo Iuris

· Z doniesień medialnych wynika, że do Sądu Najwyższego wpłynęła znaczna liczba protestów przeciwko ważności tegorocznego referendum ogólnokrajowego.

· Sąd Najwyższy ma prawo do podjęcia uchwały o unieważnieniu głosowania w określonych obwodach głosowania.

· Już w trakcie trwania referendum wskazywano na nieprawidłowości w jego przebiegu, takie jak pytania zadawane przez członków komisji wyborczych głosującym, o to, czy chcą oni otrzymać kartę referendalną.

Referendum ogólnokrajowe z dnia 15 października 2023 r.

W dniu 15 października 2023 r. odbyły się wybory do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. W tym samym dniu zostało również przeprowadzone referendum ogólnokrajowe[1]. Prawo udziału w referendum, zgodnie z art. 3 ustawy o referendum ogólnokrajowym[2] (dalej: u.r.o.), przysługiwało każdemu obywatelowi polskiemu, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania ukończył 18 lat. W referendum ogólnokrajowym zadano następujące pytania:

1. Czy popierasz wyprzedaż majątku państwowego podmiotom zagranicznym, prowadzącą do utraty kontroli Polek i Polaków nad strategicznymi sektorami gospodarki?
2. Czy popierasz podniesienie wieku emerytalnego, w tym przywrócenie podwyższonego do 67 lat wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn?
3. Czy popierasz likwidację bariery na granicy Rzeczypospolitej Polskiej z Republiką Białorusi?
4. Czy popierasz przyjęcie tysięcy nielegalnych imigrantów z Bliskiego Wschodu i Afryki, zgodnie z przymusowym mechanizmem relokacji narzucanym przez biurokrację europejską?

Frekwencja w głosowaniu wyniosła 40,91%, spośród 29.532.595 liczby uprawnionych do głosowania[3]. Pomimo iż wynik referendum nie jest wiążący ze względu na okoliczność niewzięcia w nim udziału więcej niż połowy uprawnionych do głosowania – co jest znamienne ze względu na frekwencję w wyborach do Sejmu na poziomie 74,38 % (do Senatu: 74,31 %).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW, https://referendum.gov.pl/referendum2023/pl/wyniki/pl, dostęp: 30.11.2023.

Krytyczne uwagi pod adresem referendum ogólnokrajowego

Od momentu oficjalnego zarządzenia referendum ogólnokrajowego przez Sejm, w mediach społecznościowych – zarówno opozycja, jak i celebryci czy sportowcy, wzywali do bojkotu referendum poprzez niepobieranie kart referendalnych. Były premier Donald Tusk ogłosił nawet, że unieważnia referendum[4]. Partia polityczna Nowa Lewica opublikowała spot na swojej stronie internetowej, w którym przekonuje o bezsensowności ogłoszonego referendum[5]. Marcin Gortat – były reprezentant Polski w koszykówce, w mediach społecznościowych poinformował, że karty do referendum mogą co najwyżej posłużyć jako „podstawki pod kubek albo papier toaletowy”[6]. Znamienne jest, że na wielu portalach informacyjnych ukazały się obszerne artykuły pouczające obywateli co do działań, które należy przedsięwziąć by skutecznie nie wziąć udziału w referendum. Zalecano m.in. odmowę przyjęcia karty do głosowania, czy ewentualne jej przedarcie[7]. Także organizacje społeczne zaapelowały do Państwowej Komisji Wyborczej o uszanowanie prawa obywatela do odmowy wzięcia udziału w referendum. Jak zwrócono uwagę, ww. organ powinien wydać wytyczne dla członków komisji obwodowych wedle których mieliby oni każdorazowo pytać obywatela, w których głosowaniach chcą wziąć udział[8].

Nieprawidłowości podczas przeprowadzania referendum ogólnokrajowego

Na nieprawidłowości przy przeprowadzaniu referendum ogólnokrajowego Państwowa Komisja Wyborcza zwróciła już uwagę w trakcie jego trwania. Jak się okazało członkowie obwodowych komisji wyborczych pytali obywateli, czy chcą kartę do głosowania w referendum[9]. W związku z powyższym, Państwowa Komisja Wyborcza wydała w tej sprawie komunikat. Podkreślono w nim, że „W związku z (…) bardzo licznymi skargami, że obwodowe komisje wyborcze pytają wyborców, które karty do głosowania wydać, Państwowa Komisja Wyborcza poleca, aby niezwłocznie przekazać komisjom obwodowym, że działanie takie jest niedopuszczalne (…). Należy wskazać komisjom, że to wyborca ma prawo odmówić przyjęcia którejś z kart do głosowania, natomiast komisja obwodowa nie może pytać, które karty wydać”[10]. Mimo to w ocenie Państwowej Komisji Wyborczej wybory przebiegły spokojnie[11].

Ważność referendum ogólnokrajowego i protesty przeciwko jego ważności

Jak zostało wspomniane, by wynik referendum był wiążący, koniecznie w referendum ogólnokrajowym musi wziąć udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania. Tym samym, jak słusznie podkreśla się w literaturze przedmiotu, wynik referendum zależy od dwóch składowych, tj. frekwencji wyborczej i procentowego rozkładu głosów na zadane pytania referendalne[12]. Jeśli w referendum wzięło udział mniej niż połowa uprawnionych do głosowania, to wynik może być uznawany – co najwyżej, za opinię części społeczeństwa[13], będącą swego rodzaju wskazówką dla stanowiących prawo.

W zależności od powodu, różne podmioty zostały wyposażone przez ustawodawcę w prawo do złożenia protestu przeciwko ważności referendum. Zgodnie z art. 33 ust. 2 u.r.o., protest przeciwko ważności referendum może wnieść każda osoba uprawniona do udziału w referendum, jeśli podstawę protestu stanowiłby zarzut popełnienia przestępstwa przeciwko referendum lub naruszenia przez Państwową Komisję Wyborczą przepisów u.r.o. dotyczących ustalenia wyników głosowania lub wyniku referendum. Z kolei art. 33 ust. 3, który wskazuje na podstawę złożenia protestu w wyniku naruszenia przepisów u.r.o. dotyczących głosowania, ustalenia wyników głosowania w obwodzie lub przez komisarza wyborczego, wtenczas uprawnionym do wniesienia protestu jest osoba, której nazwisko w dniu głosowania było umieszczone w spisie osób uprawnionych do udziału w referendum odpowiednio w tym obwodzie głosowania lub na obszarze objętym właściwością komisarza wyborczego. Kolejny ustęp przyznaje to uprawnienie również przewodniczącemu właściwej komisji wyborczej, a także podmiotowi uprawnionemu wskazanemu w art. 48 u.r.o., tj. podmiotowi uprawnionemu do udziału w kampanii referendalnej w programach radiowych i telewizyjnych, lub upoważnionej przez niego osobie. Termin na wniesienie protestu wynosi 7 dni od dnia ogłoszenia wyników referendum przez Państwową Komisję Wyborczą w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej[14]. Zarzut wnosi się na piśmie[15]. Właściwym do rozpatrzenia protestu jest Sąd Najwyższy. Ustawa o Sądzie Najwyższym[16] doprecyzowuje w art. 26, iż właściwą Izbą do rozpatrywania protestów przeciwko ważności referendum jest Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych. Sąd Najwyższy w terminie 60 dni od dnia ogłoszeniu wyniku referendum podejmuje uchwałę o jego ważności, która podlega ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Uchwała taka jest podejmowana w składzie całej Izby. W przypadku referendum ogólnokrajowego z 15 października 2023 r., jego wynik został ogłoszony w Dzienniku Ustaw 18 października[17]. Sąd Najwyższy ogłosił, że posiedzenie w przedmiocie stwierdzenia ważności referendum ogólnokrajowego zostało wyznaczone na 7 grudnia 2023 r. o godz. 12:00[18].

Sąd Najwyższy, zgodnie z art. 36 u.r.o., może podjąć uchwałę o unieważnieniu głosowania w obwodzie lub w obwodach. Jeśli takie unieważnienie nie wpływa na wynik referendum, to wówczas Państwowa Komisja Wyborcza, w drodze uchwały, koryguje wynik głosowania (przy ustalaniu wyniku referendum nie uwzględnia się liczby osób uprawnionych do głosowania oraz wyników głosowania w tym obwodzie lub w obwodach). Inaczej jest w przypadku, gdy unieważnienie głosowania wpływa na wynik referendum. Wtenczas Sąd Najwyższy w uchwale postanawia o przeprowadzeniu ponownego głosowania w danym obwodzie lub w obwodach albo wskazuje czynność, od której należy ponowić uchybione postępowanie. W związku z powyższym, ustawodawca nakłada na Państwową Komisję Wyborczą określone obowiązki związane z zarządzeniem przeprowadzenia ponownego głosowania w obwodzie lub w obwodach.

Z doniesień medialnych wynika, że do Sądu Najwyższego zostało wniesionych 2291 protestów przeciwko ważności referendum, z czego 525 zostało pozostawionych bez dalszego biegu[19], 3 uznano za niezasadne, 1 protest zasadny, ale bez wpływu na wynik, zaś 1453 połączono do wspólnego rozpoznania[20]. Portal informacyjny Niezależna.pl ocenia, że skala nieprawidłowości podczas głosowania w referendum może zawarzyć o faktycznym unieważnieniu głosowania – dodajmy, że w konkretnym obwodzie lub obwodach. Głównym zarzutem nieprawidłowości była kwestia wpływu na wysokość frekwencji referendum[21]. Jednakże warto zwrócić uwagę, że aby to referendum miało moc wiążącą, zagłosować musiałoby co najmniej 14 766 298 uprawnionych do głosowania, zatem brakuje aż 2 683 710 ważnych głosów do wiążącego wyniku. Skala (wykazanych) nadużyć musiałaby być tak wysoka, że przez nią ponad 2,6 mln uprawnionych do głosowania nie oddała ważnego głosu. Taki scenariusz wydaje się jednak mało prawdopodobny, choć nie jest niemożliwy. Ponadto mając na uwadze frekwencję jaka miała miejsce na wcześniejszych referendach ogólnokrajowych, wątpliwym się wydaje, czy przy powtórzeniu referendum ogólnokrajowego z 15 października 2023 r. zostanie osiągnięta taka frekwencja, która mogłaby skutkować jego wiążącym wynikiem.

Kamil Smulski – starszy analityk Centrum Badań i Analiz Ordo Iuris